Od Szczecina
do Berlina
Niełatwo jest patrzeć na siebie z dystansu – minionego czasu, przeżytej przeszlości, pisać ciągle piszący się przecież własnym życiem biogram. Poprosiłam więc o to kogoś innego. Moja historia jest tu złożona z wielu innych biogramów, faktów, koniecznych list i danych. A tuż obok – galeria moich zdjęć, które znajdziesz na okładkach moich książek
Brygida Helbig
Znana także jako Brigitta Helbig-Mischewski, pseudonim Anna Maria Birkenwald, pisarka polsko-niemiecka, profesor Uniwersytetu Adama Mickiewicza w Poznaniu, dr. hab. Urodziła się w Szczecinie w 1963 roku, mieszka i pracuje w Berlinie.
Początki i podróż do Niemiec
W Szczecinie spędziła dzieciństwo. Tu ukończyła II Liceum Ogólnokształcące tzw. „Pobożniaka”, studiowała także filologię polską w Wyższej Szkole Pedagogicznej (późniejszy Uniwersytet Szczeciński) razem z prof. Ingą Iwasiów.
Mając 20 lat zdecydowała się opuścić Polskę, głównie z powodów osobistych. 1 listopada 1983 r. wczesnym rankiem wysiadła na stacji kolejowej Wanne Eickel w Nadrenii Północnej Westfalii i początkowo osiedliła się w Herten w Zagłębiu Ruhry. W Anrath koło Krefeld uczęszczała do szkoły językowej, a następnie do college’u dla późnych przesiedleńców w Geilenkirchen, gdzie w 1985 roku zdała niemiecką maturę i studiowała slawistykę i germanistykę na Uniwersytecie Ruhr w Bochum, po czym rozpoczęła studia slawistyki i germanistyki. W 1991 roku, rok po uzyskaniu 1. stopnia naukowego, otrzymała stypendium doktoranckie Cusanuswerk, programu stypendialnego Kościoła Katolickiego. Pracę doktorską napisała na temat prof. Marii Janion i gdańskiego środowiska literackiego lat 70-tych.
Debiut literacki
W 1994 roku uzyskała stopień doktora na Uniwersytecie Ruhr w Bochum, gdzie wraz z profesorem Michaelem Fleischerem i Magdą Telus założyła klub literacki „Dichter-Fressen”.
Pierwsze teksty literackie Brygidy Helbig pojawiają się w magazynie „FA-art” w połowie lat 90. Z publikowanych tam fragmentów opowiadania o dorastaniu młodej kobiety w socjalistycznej Polsce wyłania się powieść „Pałówa” wydana w 2000 roku przez gdańskie wydawnictwo „b1”.
Wcześniej autorka publikowała wiersze i recenzuje w Berlinie w czasopiśmie „Kolano” wydawane przez Klub Polskich Nieudaczników. Jednocześnie prowadziła działalność naukową – wykłady i seminaria dla studentów Instytutu Slawistyki Uniwersytetu Humboldtów w Berlinie (do roku 2005, w którym uzyskała stopień doktora habilitowanego ).
W tym czasie otrzymała dwie nagrody Wydziału Filozoficznego Uniwersytetu Humboldta w uznaniu jej pracy dydaktycznej, m.in. za zajęcia translatorskie ze studentami (polonistykę studiowały u niej m.in. tłumaczki Lisa Palmes, Antje Ritter-Miller, czy pisarka Magdalena Parys.)
W kolejnych latach pracuje również dla Uniwersytetu Karola w Pradze, Uniwersytetu Szczecińskiego oraz Polsko-Niemieckiego Instytutu Badawczego w Collegium Polonicum w Słubicach (filia UAM Poznań) i sporadycznie prowadzi zajęcia na Uniwersytecie Humboldtów m.in. z Lotharem Quinkensteinem.
Praca naukowa i miejsca publikacji
Teksty naukowe i krytycznoliterackie Brygidy Helbig dotyczące kulturoznawstwa, historii literatury, komunikacji międzykulturowej czy tematyki feministycznej i gender ukazują się w licznych czasopismach, m.in.
- „Zeitschrift für Slawistik“,
- „Teksty Drugie“,
- „Twórczość“,
- „Pogranicza“,
- „Odra“,
- „Anzeiger für slawische Philologie“ i wielu innych.
Helbig jest też stałą felietonistką polskojęzycznej redakcji Radia Cosmo w Berlinie (wcześniej Radio Multikulti). Publikowane są tam jej audycje poświęcone tematom relacji polsko-niemieckich, będące aktualnym komentarzem do zmian kulturowych, językowych i społecznych.
Jej teksty można znaleźć m.in. w dzienniku „Tagesspiegel”, „ZEIT ONLINE” i „Gazecie Wyborczej”.
Tematy, które można odnaleźć w jej tekstach naukowych to:
- literatura emigracyjna pisana przez Polaków/Polki w Niemczech,
- Klub Polskich Nieudaczników w Berlinie,
- kryzys męskości,
- autobiograficzna literatura „postenerdowska”,
- twórczość pisarzy współczesnych: Magdaleny Tulli, Ingi Iwasiów, Olgi Tokarczuk, Henryka Bereski, Wisławy Szymborskiej czy wcześniejszych, jak Maria Komornicka/Piotr Włast, Bruno Schulz, czy Bolesław Leśmian.
- niemiecka podświadomość zbiorowa (NRD-owcy na kozetce)
Twórczość literacka Brygidy Helbig
W 2005 roku ukazuje się groteskowa minipowieść „Anioły i świnie. W Berlinie!“ (niem. „Engel und Schweine”, tłum. Lothar Quinkenstein), która przynosi autorce rozgłos. Książka ukazuje perypetie polskich emigrantów w RFN. Przemysław Czapliński pisał w „Gazecie Wyborczej“o tej publikacji tak:
Jeśli Polka mówi o sobie i swoich rodakach „świnie w Berlinie”, jeśli pokazuje, jak owe „świnie” upominają się o swoją indywidualność, to z pewnością nie ma na myśli „die polnischen Schweine”. Nie powiela zatem niczyjego spojrzenia. W jej pisaniu jest równie wiele smutku, co życia, tyleż melancholijnego śmiechu, co odwagi.“ Na podstawie tekstu powstała też sztuka teatralna Pfannkuchen, Schweine, Heiligenscheine, reż. Janina Szarek)
W 2010 roku ukazuje się tomik wierszy “Hilfe”, nakładem szczecińskiego wydawnictwa Forma. O tomiku możemy przeczytać: “Miniatury poetyckie z tomu Hilfe Brygidy Helbig niczym szkatułki, w których zamknięto okruchy życia oraz strzępy wrażeń i doznań, formują sens przypadkowej zawartości. Dosłowność zamykają w metaforycznym uogólnieniu, a konkret codzienności w perspektywie dziejów świata.” To nie pierwsze spotkanie Helbig z poezją – wcześniej publikowała wiersze rozproszone, a jej pierwszy tomik, wydany w 1997 roku w Berlinie nosił tytuł “Wiersze Jaśminy”.
Kolejną minipowieścią z satyrycznym zacięciem jest publikacja „Enerdowce i inne ludziach“ (niem. „Ossis und andere Leute”, tłum. Paulina Schulz) z 2011 roku. W 2012 roku książka znalazła się w 20-tce nominowanej do Nagrody Literackiej Nike, a także w finale Nagrody Literackiej „Gryfia“.
Do finału prestiżowej Nagrody Nike w 2014 roku trafiła także powieść „Niebko” („Kleine Himmel” 2018, tłum. Natalie Buschhorn), najbardziej osobista powieść ukazująca losy rodzin przybyłych po 1945 roku na tzw. Ziemie Odzyskane, Polaków i Niemców Galicyjskich. W 2016 książka otrzymała w Wiedniu Złotą Sowę Polonii w kategorii Literatura. Nagroda ta, uznawana za polonijnego Oscara, przyznawana jest Polakom aktywnym poza krajem, a także obcokrajowcom działającym na rzecz przyjaznych stosunków z Polską.
Ważnym elementem twórczości Brygidy Helbig są także publikacje poświęcone postaci Marii Komornickiej. W 2016 roku ukazała się powieść „Inna od siebie“, która znalazła się w finale Nagrody Literackiej Miasta Warszawy, a na jej podstawie powstała sztuka teatralna „Maria K.” w reżyserii Agnieszki Bresler. Historia Marii Komornickiej vel Piotra Własta pojawiła się w twórczości pisarki już w 2004 roku w jej rozprawie habilitacyjnej „Ein Mantel aus Sternenstaub. Geschlechtstransgres und Wahnsinn bei Maria Komornicka“. (wersja polska “Strącona bogini”, wyd. Universitas, nagrodzona Nagrodą Rektora US ?)
Działalność popularyzatorska i warsztatowa
Poza twórczością literacką i działalnością naukową Brygida Helbig angażuje się także w inne inicjatywy. Organizuje i moderuje spotkania literackie, m.in. we współpracy z polsko-niemiecką księgarnią „Buchbund” i “Sprachcafe Polnisch”, wcześniej także z Klubem Nieudaczników Polskich i Instytutem Polskim w Berlinie. Prowadzi kursy twórczego pisania (więcej o kursach i warsztatach przeczytasz tutaj). Jedną z absolwentek jej kursów jest pisarka Karolina Kuszyk.
Aktywnie działa także na Uniwersytecie Trzech Pokoleń/Universität der Drei Generationen w Berlinie, którego powstawaniu towarzyszyła. Definiuje się jako platforma dialogu i wymiany myśli zarówno między Polakami i Niemcami, jak również między pokoleniami. Pisarka należy do Rady Naukowej Uniwersytetu.
Brygida Helbig jest pisarka i postacią unikalną. Często podkreśla własne doświadczenie bycia pomiędzy, a jednocześnie w dwóch domach – osoby wykorzenionej, a jednocześnie – podwójnie zadomowionej. Jak sama podkreśla – daje to „fantastyczną możliwość przeżywania obcej kultury od wewnątrz. To niesłychanie ubogaca, o ile nie jesteśmy zamknięci na inność i nie myślimy o świecie sztywnymi, stereotypowymi kategoriami.”
Nagrody i wyróżnienia
- 1991-1994 stypendium promocyjne Fundacji Stypendialnej Katolickich Biskupów Niemieckich „Cusanuswerk” w Bonn
- 2011 – stypendium fundacji Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego (powieść “Niebko”)
- 2011 – nagroda naukowa rektora Uniwersytetu Szczecińskiego za monografię o Marii Komornickiej “Strącona bogini”
- 2012 – nominacja do Nagrody Literackiej „Nike” za zbiór opowiadań „Enerdowce i inne ludzie”
2012 – „Enerdowce i inne ludzie” w finale Nagrody Literackiej „Gryfia”
2013 – nominacja do Śląskiego Wawrzynu Literackiego w Katowicach za powieść „Niebko”
2014 – finalistka Nagrody Literackiej „Nike” za powieść “Niebko”
2016 – nagroda Złota Sowa Polonii w Wiedniu w kategorii „Literatura” za powieść “Niebko”
2017 – nominacja do Nagrody Literackiej m.st. Warszawy za powieść „Inna od siebie”
